हे माझे काम नाही ----- तरी मी करणार !

हे माझे काम नाही ----- तरी मी करणार !

आपले ज्ञान अद्ययावत रहावे म्हणून वकिलांना कायद्यासंबंधाने विविध उच्च न्यायालय, सर्वोच्च न्यायालय यांचे निर्णय वाचावे लागतात. आवड आणि ज्ञानतृष्णा असेल तर आपल्या भारतीय कायद्यांच्या संबंधीत विषयांवर विविध राष्ट्रांमधील न्यायालयांत, आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात काय कल आहे हे पण पाहू शकतो. प्रत्येक निर्णय हा तपशीलवार वाचणे कठीण असते. तो वाचावा लागतो, ते त्या स्वरूपाचे काम न्यायालयासमोर चालवायचे असेल तर ! मात्र आपल्याकडे सारख्या स्वरूपाची कामे असतील तर पूर्वीचे लक्षात असते.

अलिकडे हे संगणक, न्यायालयांची संकेतस्थळं वगैरे असल्याने असे निर्णय उपलब्ध होण्याचा बराचसा त्रास कमी झाला आहे. तरीही येथे वाचणे कठीण जाते म्हणून, किंवा असे वाचण्याची सवय नसल्याने म्हणून विविध प्रसिद्ध होणारी कायदेविषयक नियतकालिके लावावी लागतात. त्यांत अजून एक फायदा असतो की त्या न्यायनिर्णयांत कोणते मुद्दे महत्वाचे चर्चिले गेले आहेत, हे थोडक्यात वर लिहीलेले असते त्याला ‘हेड नोटस्’ म्हणतात. त्याखाली मग खाली पूर्ण निकाल दिलेला असतो. या हेड नोटस् तयार करणारी कायद्यातील तज्ञ मंडळी त्या नियतकालिकांत असतात. यासाठी पूर्ण निकाल काळजीपूर्वक वाचावा लागतो. निर्णयात उल्लेख केलेले सर्व संदर्भ पहावे लागतात. हे वेळखाऊ व किचकट काम असते. मात्र यामुळे आपल्यास कायद्यातील बारकावे समजतात. या हेड नोटस् जेवढ्या अचूक तेवढे ते नियतकालिक जास्त ‘गुडवील’ असलेले ठरते. हेड नोटस् ही बौद्धीक संपदा आहे. मी पण हे काम केले एका नामवंत कायदेविषयक नियतकालिकांत केले असल्याने याची कल्पना आहे. असे असले तरी न्यायालय ‘हेड नोटस्’ ला निर्णय देतांना महत्व देत नाही तर मूळ न्यायनिर्णयालाच महत्व देते.

पण कागदावर छापलेली नियतकालिक ठेवण्यास जागा खूप लागते. यासाठी या नियतकालिकांनी सीडी स्वरूपात हे द्यायला सुरूवात केली. त्याच्या पुढची पायरी म्हणजे ‘वेब एडीशन’ ! आपल्याला दरवर्षी वर्गणी भरून ‘ऑन लाईन’ बघता येईल अशी आवृत्ती काढायला सुरूवात केली. मी सुरूवातीला कागदावर छापलेली नियतकालिके घेत असे, मात्र आता सीडी असलेली काही आणि ‘ऑन लाईन’ असलेली काही अशी नियतकालिके घेतो.

माझेकडे एक ‘ऑन लाईन’ बघता येईल असे नियतकालिक आहे. त्यांत खूप माहिती आहे. त्या प्रतिनिधी श्री. माने ! पोरगेलेसे आहेत, त्यांचा अनुभव ! ते फॉर्मसीचे पदवीधर व एम्. बी. ए. आहेत. पूर्वी औरंगाबाद येथे अधूनमधून यायचे, बहुतेक आल्यावर सायंकाळी घरी यायचे. गप्पा व्हायच्या.
‘इकडे आल्यावर मला वकिलाकडे आल्यासारखे वाटत नाही, कोणा घरच्याकडे आल्यासारखं वाटते.’ एकदा माने म्हणाले.
‘तुम्ही वर्गणी वकिलांकडूनच घेता का घरच्यांकडून पण !’ मी विचारल्यावर ‘अशा गप्पा होतात, म्हणूनच मला असे वाटते.’ माने !
‘माने, तुमची लाईन चुकली का ? तुम्ही फॉर्मसीचे आणि इकडे कायद्याकडे कसे ?’ एकदा त्यांना मी विचारले. चहा पितापिता गप्पा मारतांना.
‘मी एम्. बी. ए. आहे. मला कशाचेही मार्केटींग करता आले पाहिजे.’ त्याचे कोल्हापुरी स्टाईलने उत्तर !

काल शनिवारी, एक केस वाचत होतो. या कायद्यावर विविध निर्णय बघावे म्हणून ती वेब साईट सुरू केली. ती होईना. तेथे पासवर्ड मागत होते. हा माझा नेहमीचा गोंधळ आहे, हे अनुभवाने श्री. मानेंच्या पण लक्षात आले आहे. त्यांना फोन लावला. ते पुण्याला असतात. त्यांना बहुतेक झोपेतून उठावे लागले असावे, असे आवाजावरून मला वाटले.
‘झोपेतून विनाकारण उठवले पहा. पण ८-९ वाजेपर्यंत कसे काय झोपता बुवा !’ मी सहज म्हणालो.
‘तुम्ही लवकर उठता म्हणून सगळे जग उठले असे वाटते तुम्हाला. इतक्या सकाळी कोणालाही फोन करत जाऊ नका, नेहमी सांगते मी.’ हा घरातून आलेला अग्निबाण ! कोणी पाठवला असेल सांगण्याची गरज नाही, अनुभवाची आहे. मी नेहमीप्रमाणे मुकाट राहीलो.
‘सर, नाही उठलोय. सांगा. काय म्हणता ?’ माने !
‘आपले नेहमीचेच !’ माझे उत्तर.
‘तुम्ही असं करा, मग असं करा.’ माने यांच्या सूचना. त्याप्रमाणे केले पण उपयोग झाला नाही, हे सांगीतले.
‘सर, दोन मिनिटे द्या. मी करतो अन् सांगतो.’ माने. दोन मिनीटांत मानेंचा फोन आला. ‘सर, तुम्ही सांगताय ते बरोबर आहे. मला पण तसेच उत्तर येतेय. मी तुम्हाला SMS करतो, त्या नंबरवर साडेनऊनंतर फोन करा. तुमची अडचण सांगा. तरी झालं नाही तर सांगा. मी व्यवस्था करेन.’ माने म्हणाले.
‘त्या दुसऱ्याकडे कशाला ?’ मी विचारले.
‘मी xxx कंपनी सोडली आहे.’ माने. मी अवाक !
‘केव्हापासून ?’ मी.
‘दोन महिने झाले !’ माने म्हणाले. मला कसेतरी झाले. संबंध नसलेल्याला विनाकारण त्रास ! मी तसे बोललो मानेंना. ‘असू द्या. काही हरकत नाही. मी कंपनीत नाही. पण आपले संबंध कुठे संपलेय !’ माने म्हणाले.
‘सध्या काय चाललंय तुमचं मग ?’ मी विचारले. त्यांनी काही सॉफ्टवेअरबद्दल सांगीतले. मला ते काही फार समजले नाही पण मी म्हणालो, ‘माझ्या काही कामाचे आहे का, ते सांगा.’
‘तुमच्या फार काही कामाचे नाही, थोडे आहे. औरंगाबाद आहे माझ्याकडे, मी येईल घरी. मग सांगेन.’ माने. मानेंचा सरळपणा मला नवीन नव्हता.
‘तुमच्यासाठी मी काही करू शकत असेल तर सांगा. पुण्यात आहे काही मंडळी आपली.’ मी बोललो.
‘नक्कीच सर !’ माने.

विविध ठिकाणच्या कर्मचाऱ्यांची शक्ती काम करण्यापेक्षा ‘हे माझे काम नाही. त्याचे आहे किंवा कोणाचे आहे, हे माहिती नाही. असलेल्या कामात शोधशोधून काहीतरी खोड्या वा त्रुटी काढून काम टाळणारी आमची नोकरशाही ! या अशा नोकरशाहीच्या अनुभवाच्या पार्श्वभूमीवर श्री. मानेंचा हा अनुभव !